DOMATES (Lycopersicum esculentum)

      BİTKİNİN GENEL TANIMI

            Kök Sistemi : Domatesde ana kök sistemi 1-1.50 m derinliğe kadar gider ancak köklerin  büyük bir kısmı (%70) 0-20 cm toprak derinliğinde bulunur. Fidelikten şırtılan bitkilerde kök sistemi daha çok yüzeysel gelişir. Hafif ve kumsal topraklar

ise köklerin derine doğru gelişmesini sağlar.

            Gelişme : Domates gelişmesinde 2 ana form vardır:

            a) Determinate (Bodur) Gelişme: Ana ve yan dallar belli bir çiçeklenme sayısından  sonra durur. Bu çeşitlerin kök sistemi daha çok yüzeyseldir.

            b) Indeterminate (Sırık) Gelişme : Yan ve ana dallar gelişmeye devam eder. Sera çeşitleri indeterminate çeşitlerdir.

            c) Semi-determinate (Yarı sırık) Gelişme : Yan ve ana dallardaki gelişme bu çeşitlerde daha ileri safhada durur.

            Meyve Tutumu ve Olumu : Meyve tutumundan oluma kadar yaklaşık 7-9 haftalık   süre geçer. Sanayi domatesi için ise 100-150 günlük bir gelişme süresi gereklidir.

     YETİŞME KOŞULLARI

            Toprak : İyi drene olmuş topraklar yetiştirme için uygundur. Optimum toprak pH'sı

            5.5 - 7.0 arasındadır.

            a) Hafif Topraklar : Erkenci verim verir.

            b) Ağır Topraklar : Verimde geçcilik gösterir ancak uzun bir üretim periyodu sağlar.

            Sıcaklık : Değişik gelişme devreleri için optimal sıcaklık istekleri :

                                   Çimlenme         : 16 - 29 °C

                                   Gelişme            : 21 - 24 °C

                                   MeyveTutumu  : 13 - 18 °C (gece) , 19 - 24 °C (gündüz)

   YETİŞTİRME TEKNİKLERİ

   Toprak Hazırlığı ve Sterilizasyonu

            a) Toprak Hazırlığı :

            Son hasadı takiben bütün bitki artıkları kökleriyle birlikte topraktan çıkarılır. Sürülür

ve tavalar halinde gölleme sulama yapılır. Toprak tava gelince 2.kez göllenir. Böylece  dikimden önce 2 yarar sağlanmış olur:

            - Toprak derinliklerine yeterli rutubet  ve daha iyi ve etkili bir sterilizasyon için ön koşul sağlanır.

            - Topraktaki yüksek tuzluluk yıkanarak düşürülmüş olur.

            b) Toprak Sterilizasyonu :

            İki metodla yapılır.

            - Metil Bromid : Tavında  bir toprak iyi bir rotovatör işleminden sonra plastikle tam olarak örtülür ve 50-100 kg/dk arasında MB gazı verilir. 48 saat bekletilir. Plastik

            açılarak havalandırılır ve daha sonra dekara 100-150 ton su ile brom rezidüsü yıkanır.Tere testi ile rezidü durumu belirlenir ve dikim hazırlığına bu çimlendirme testinin ardından geçilir.

            - Solarizasyon : Toprak hazırlığı yapıldıktan sonra rotovatörle toprak tesviyesi yapılır. Bu sırada toprağın yeterince tavlı olması gerekir. Takibinde yeni şeffaf plastik örtü ile solarize edilecek alan tamamen kapatılır. Haziran ayı ortasından itibaren 1-1.5 ay süre          toprak plastik örtü altında bırakılır.

            Önemli Not    : Hangi sterilizasyon metodu olursa olsun yüksek derecede etki için 3 faktör önemlidir.

                                   1. Toprağın çok iyi işlenmesi

                                   2. Yeterli toprak rutubeti

                                   3. Plastik örtü ile kusursuz bir izolasyon

   Dikim ve Dikim Sıklığı :

             Seralarda normal koşullarda 1.8 - 2.8 bitki/m² sıklıkta dikilir. Tek sıra dikim sisteminde(1 x 0.25 - 0.4 m) ve çift sıra dikim                sisteminde (1.2 x 0.8 x 0.25 - 0.4m) sıra üzeri ve sıra aralıkları uygulanır.

              Tek mahsulde tek sıra ve çift mahsulde çift sıra dikim sistemi tercih edilmelidir.

              Sofralık tarla domateslerinde dikim sıklığı 1.1 - 1.5 bitki/m²'dir. Sanayi domateslerinde ise bu yoğunluk 3.5 - 4 bitki/m² olmalıdır.

   Akdeniz Bölgesi Seracılığında Domates Yetiştirme Devreleri :

            - Sonbahar Mahsulü    

              Tohum Ekimi  : Ağustos ilk haftası

              Dikim (seraya): Eylül 2. haftası           

            - Tek Mahsul

               Tohum Ekimi : Eylül 2. yarısı

               Dikim (seraya) : Kasım ortası

            - İlkhabar

              Tohum Ekimi  : Kasım 2. yarısı

              Dikim (seraya) : Şubat 2. yarısı

   Gübreleme :

            Verilen gübre miktarları bölge, toprak yapısı, iklim ve sulama gibi pek çok faktöre

bağlı olarak değişmekle birlikte Akdeniz ülkeleri seracılığında 1 ton domates üretimi

için aşağıdaki miktarda besin maddelerine gereksinim vardır (FAO):

                                   Azot (N)                      : 2.2 - 2.7 kg

                                   Fosfor (P2O5)              : 0.7 - 0.9 kg

                                   Potasyum (K2O)          : 3.0 - 3.9 kg

                                   Kalsiyum (CaO)          : 5.0 - 6.0 kg

                                   Magnezyum (MgO)     : 0.5 - 1.0 kg

            Yine Akdeniz ülkeleri seracılığında 8 - 10 ton/dk verime göre besin maddeleri tüketimleri aşağıdaki gibidir.

                                   Azot (N)                      : 25 kg/dk

                                   Fosfor (P2O5)             : 8 kg/dk

                                   Potasyum (K2O)         : 50 kg/dk

                                   Kalsiyum (CaO)          : 30 kg/dk

                                   Magnezyum (MgO)     : 7 kg/dk

            AZOT :

             Domatesin azot tüketimi başlangıçta düşüktür. Daha sonra hızla artar.            

           Azotun alımı daha çok ilk meyve olumu ile başlar. Azotun %5'i ilk ayda alınırken yaklaşık %20 - 25'i ikinci ayda alınır.                      

            * Düşük veya yüksek sıcaklıklar meyve tutumunu etkileyebilir. Böyle durumlarda uygulanan azot miktarı, beklenen meyve tutumunun %25'i oluşuncaya kadar azaltılır. Eğer azotun tamamı verilir ve de meyve tutumu gözükmezse bitkinin ilk gelişme  dönemi çok kuvvetli bir vejetatif gelişme gösterir         

            * Kullanılan azot formu : Yüksek toprak sıcaklıklarında azotun amonyum formunun fazla kullanılması halinde kalsiyum ve magnezyum alımı sınırlanır, bitki gelişmesi   yavaşlar ve verim düşer. Bu zarar potasyum noksanlığı halinde daha şiddetlidir.

             * Nitrifikasyonun düşük olduğu koşullarda kullanılan amonyum formu toplam azot içinde %50 den fazla olmamalıdır.

             * Fazla miktarlarda azot uygulaması meyvelerde boşluk nedeni olabilir.

            FOSFOR :

            Fosforun üst toprak tabakalarındaki konsantrasyonu 30 ppm. civarında olmalıdır. Orta ağır ve ağır topraklarda toprak analizi              sonuçlarına göre tavsiye edilecek fosfor miktarı  1 ppm noksanlık için 2.5 kg/dk P2O5 olarak değerlendirilir.  

            Yaygın olarak kabul edilen uygulama ise fosforun tamamının dikim öncesinde çiftlik gübresi ile birlikte toprağa karıştırılmasıdır. 

            Yine de dikimden önce fidelerin 5-25-0 formülasyonuna %0.2 oranında  bandırılması kök gelişmesini teşvik bakımından iyi bir pratiktir.

            POTASYUM :

            İstenilen potasyum miktarı toprak analizi sonuçlarına göre tavsiye edilir. Potasyum kullanımında yine yaygın pratik %50'sinin dikim öncesinde ve %50'sinin de dikim sonrasında hasat sonuna kadar verilmesidir. 

            Toprak analizine göre taban gübresi tavsiye yaparken (CaCl2 metoduna göre):

            60 ppm'den yüksek durumlarda; potasyum tavsiye edilmez.

            30-60 ppm arasında; 30 kg/dk K2O

            30 ppm'den düşük ise; 60 kg/dk K2O tavsiye edilir. 

            * Potasyum özellikle gelişimin 6.haftasından sonra potasyum tüketimi artar. 15-16.haftalarda en yüksek tüketim noktasına gelir. 

            * Toprak analizi sonuçları eğer 30 ppm'in altında gözüküyorsa bu taktirde 1 - 1.5kg/dk/gün miktarında olmak üzere bir haftalık

               K yüklemesi tavsiye edilebilir.

               Bu tür yükleme 3 haftada bir olmak üzere birkaç kez tekrarlanır.

       Sulama:

              Sera domates yetiştiriciliğinde dikimden sonraki ilk 60 günde bir bitkinin yaklaşık su     tüketimi 75 litre civarındadır.

             Gelişmenin ilk döneminde hafif bir su stresi, çiçek salkımının daha alt düzeyde oluşmasını sağlar, meyve kalitesine olumlu katkıda               bulunur fakat meyvelerin daha   küçük oluşumunu etkiler.

             Aylara göre damla sulamada verilecek su miktarı için cetvel 1'deki değerler genel bir    klavuz niteliğindedir.

            Gerçek evapotransprasyon (AET), cetveldeki potansiyel evapotransprosyunun (PET), domates için öngörülen K değeri (düzeltme              değeri) ile     çarpılmasıyla hesaplanır.

            Buna göre;       AET = PET x K değeri

            Örnek : Şubat ayında dikilen domatesin su miktarı genel olarak bulutlu geçen bu ayda

            PET = 1.8'dir.

            Domatesde K düzeltme değeri 0.7 - 1.2 arasındadır.

            AET = 1.8 x 0.7 = 1.26

            Bu dönemde günlük verilecek su miktarı 1.26 m³'dür. 

            NOT : K değeri, vejetasyon başlangıcı olduğu için 0.7'dir.

            Sulama zamanı ve miktarını tayin için en pratik yöntem ise tansiyometre kullanımıdır.

            Sera ürünlerinde 30 ve 60 cm derinlikte olmak üzere 1 istasyon için iki tansiyometre yeterlidir.

            Bu derinliklerde 10-30 santibar değerleri arasında olmak üzere sulamanın   yönetimi genel olarak iyi sonuçlar verir.

            * Domates yetiştiriciliğinde çok fazla sulama köklerde oksijen yetersizliğine neden olur ve magnezyum,

               fosfor ve azot gibi elementlerin noksanlığını teşvik eder. 

             * Fazla sulama meyvede yumuşamaya neden olur ve meyve şeker içeriği azalarak meyve tadında bozulma olur. 

            * Fazla sulama aynı zamanda çiçek dökümüne de yol açar. 

            * Sulamadaki noksanlık ise daha yüksek tuzluluğa neden olarak çiçek burnu    çürüklüğünü teşvik eder.

   Tepe Alma ve Yaprak Budaması :

            Tepe alma sadece indeterminate çeşitlerde yapılır ve gelişmeyi sınırlandırarak meyve irileşmesini ve erken hasadı amaçlar.

            Genelde 6.çiçek salkımını takiben yapılır. Pazar  durumuna göre bazen 4 - 5. salkımlarda bile yapılabilmektedir.

            Yaprak budaması ise; ışık şiddetinin düşük olduğu kış aylarında, daha iri bir meyve    olumu ve homojen bir meyve rengi  oluşumunu sağlamak için yapılır ve alt çiçek salkımlarına daha iyi ışıklanma imkanı sağlar. Yaprak budamasına genellikle 4.çiçek          salkımında meyve tutumu ile geçilir. 4.salkımda ise yaprak bırakılır.

Yaprak seyreltmesi aynı zamanda bitki alt kısımlarına daha iyi bir havalandırma imkanı verir ve böylece kurşuni küf (Botrytis), domates yaprak yanıklığı (Phytophthora infestans) ve beyaz çürüklük (Selerotinia sclerotiorum) gibi hastalıkların çıkışını azaltır.

  Meyve Tutumunu Geliştirme :

            Bu amaçla 3 metod kullanılmaktadır: 

            a) Vibrasyon : Üç günde 1-2 kez pneumatic bir vibrasyon aleti ile polinasyona yardımcı  olunur.

                Ancak bu metod yüksek işçilik maliyeti nedeniyle tercih edilmemektedir.           

            b) Hormon Uygulaması : Eğer kış aylarında polen oluşumu çok az veya hiç yoksa partenokarpik

                meyve gelişimi için hormon kullanılmaktadır.           

            Uygulama genellikle her çiçek salkımından 3-4 çiçek açtığı zaman yapılır.

            Kullanılan Hormon Tipleri:

                        - 2.4 D (2.4 Dikloro Fenoksi Asetik Asit)

                        - 4 CPA (Para Kloro Fenoksi Asetik Asit)

                        - A NOA (Alfa Naftoksi Asetik Asit)

                        - B NOA (Beta Naftoksi Asetik Asit)

            2.4 D, büyümeyi durdurucu ve kanserojenik etkisi nedeniyle kullanımı sınırlanmıştır.

            B NOA, A NOA'ya göre daha az agresif bir kimyasaldır.

            Domateste Hormon Uygulamaları :

                        - Biçimsiz meyve oluşumu (Catface)

                        - Meyve içi boşluğu (Puffing)

                        - Meyve ucunda uzamaya neden olur.

            c) Bumble Arısı ile Polinasyon : Bu amaçla özel yetiştirilen arılar (Bumble bees) kullanılır. Bir yuvada 70-100 arasında bulunan arılar 1000 m²'de 1 ay süreyle görev yapar.

     DOMATESDE BESİN NOKSANLIKLARI

   Domatesde Makro ve Mikro Element Noksanlıkları :

            Azot Noksanlığı :

            Yaprak rengi önce açık yeşil renge döner daha sonra sararır. Yaprakcıklar küçük ve dik durumdadırlar.

            Damarlar menekşe rengindedir. Gelişme gecikir ve bitki solgun ve

hasta bir durum gösterir. Bitkide hastalıklara duyarlılık artar.

            Fosfor Noksanlığı :

            Alt yapraklarda damarlar mor renge döner. Sarımsı-mor nekrotik lekeler yaşlı  yapraklarda görülmeye başlar ve

            daha ileri safhada yaprak dökümü gözükür.

            Potasyum Noksanlığı :

            Yaşlı yaprakların kenarlarında kloroz görülür. Yaprak ucu daha sonra kurur ve kıvrılır.

            Eğer noksanlık devam ederse kloroz ve nekroz genç yapraklara doğru yayılır. Noksanlık daha sonra meyvede

            düzensiz olgunlaşma (Blothchy ripenining) şeklinde   kendini gösterir.  Potasyum noksanlığı aynı zamanda

            meyve şekli ve meyve içi boşluğunu da etkiler.

            Kalsiyum Noksanlığı :

            Vejetatif dokularda nadiren gözükür. İlk belirti genellikle meyvede çiçek burnu  çürüklüğü şeklinde belirir.

            Magnezyum Noksanlığı :

            İlk belirti yaprakların ucundan başlayan damarlar arası sararma şeklinde görülür ve bu damarlar arası sararma 

            daha sonra yaprak merkezine doğru gelişir. Belirtiler yaşlı  yapraklardan başlar ve genç yapraklara doğru gelişir.

            Demir Noksanlığı :

            Genç yaprakların damarları yeşil kalırken yaprakta bir sararma ve beyazlaşma gözükür.

            Belirtiler genç yapraklardan yaşlı yapraklara doğru gelişir. Yeni oluşan yapraklar küçüktür.

  Domatesde Bitki Besin Maddeleri - Hastalık İlişkileri :

            -Yüksek oranda azot uygulaması kalın ve gevşek bir gövde oluşumuna neden olarak domatesde

              gövde öz çürüklüğü (pseudomonas corrugata) hastalığını teşvik eder.

            - Yeterli potasyum beslenmesi domatesde Fusarium ve Verticillium gibi iletim   hastalıklarına direnci artırır.

            - Potasyum noksanlığı meyvede düzensiz olgunlaşmaya (Blothcy ripening) neden olur.

            - Fosfor uygulaması Phytophthora'nın gelişmesini sınırlandırır.

            - Magnezyum noksanlığı ile yaprak yanıklığı (Alternaria solani) hastalığı teşvik edilir.

            - Kalsiyum noksanlığı halinde kurşuni küf (Botrytis) hastalığı şiddetli seyreder.

   Domatesin Bazı Sekonder ve Mikro Element Noksanlıklarına Duyarlılığı

            - Manganez, boron, bakır, çinko ve molibden noksanlığına karşı orta derecede, demir  noksanlığına ise

              yüksek derecede duyarlıdır.            

            - Domates, sekonder elementlerden magnezyuma karşı çok duyarlıdır.

Taban Gübrelemesi :

            Herhangi bir toprak analizi sonucu yok ise bu takdirde genel bir tavsiye niteliğinde olmak üzere;

                        Azot (N)                      : 10 kg/dk

                        Fosfor (P2O5)              : 25 kg/dk

                        Potasyum (K2O)          : 30 kg/dk  tavsiye edilebilir.

            İyi yanmış çiftlik gübresi 4-5 ton/dekara olmak üzere taban gübresi ile birlikte verilebilir.

            - Toprak analizine göre toprak (EC)'si 2.5-3.5 ms arasında ise 1-2 kez toprak yıkaması yapılır.

               Eğer 3.5 ms'in üzerinde ise yıkamalardan sonra tekrar EC kontrolu için örnek alınmalıdır.

Üst Gübreleme

            Yetişme mevsimi boyunca dengeli bir bitki besleme programı ve düşük toprak pH'sı (6 - 6.5) yüksek kalitede verim için gereklidir. Hasat sonuna doğru fazla azottan kaçınarak potasyum ağırlıklı yapılan bir gübreleme, kaliteli meyve oluşumu için önemlidir. Bu dönemde  K kullanılması önerilir. İdeal bir fertigasyon aşağıdaki gibidir.

DOMATESDE ÖNEMLİ HASTALIKLAR: